Is de wereld veiliger in 2017? - Hoofdinhoud
Met die vraag opende ik de behandeling van de begroting Buitenlandse Zaken vandaag. Het is de laatste begroting van dit kabinet en dus ligt het voor de hand om te evalueren of het internationale beleid en de Nederlandse bijdrage daaraan effectief zijn geweest. Ik ben daar niet positief over. Het conflict in Irak en Syrië wordt over de hele regio verspreid en komt onze kant op via terug kerende strijders. Aan de oostzijde van Europa zien we conflict en opgelopen spanning, mede veroorzaakt door de houding van het westen. De verkiezing van Trump tot president van de VS maakt de zaken nog ongewisser. Lees hieronder mijn hele tekst:
Mevrouw de Voorzitter. Vorige week bespraken we het mensenrechtenbeleid en vroegen we ons af: Gaat het beter met de mensenrechten? Het antwoord op die vraag was ontkennend. Vandaag bespreken we het buitenlands beleid en moeten we ons afvragen: Is de wereld veiliger en stabieler geworden? En welke bijdrage heeft Nederland daaraan geleverd?
Het antwoord op de vraag of de wereld veiliger is geworden, is even helder als kort: nee. We leven in hectische tijden - tijden die gekenmerkt worden door toenemend oorlogsgeweld in de ring rond Europa en groeiende onveiligheid en instabiliteit. Syrië en Irak dreigen ten onder te gaan na jaren van geweld terwijl de internationale gemeenschap zich geen raad weet met de grote vluchtelingenstroom uit deze regio. Verhoogde dreiging van terroristische geweld is ondertussen niet meer weg te denken, ook niet uit Europa, niet uit Nederland. Voor de meeste mensen is het niet de vraag of er ook in Nederland een terroristische aanslag zal worden gepleegd maar hooguit wanneer? Welke relatie legt de minister van Buitenlandse Zaken tussen het Nederlandse optreden in het Midden-Oosten en de verhoogde terreurdreiging in Nederland?
Hoewel IS langzaam maar zeker wordt teruggedrongen in zowel Irak als Syrië, geloven maar weinigen in een spoedig einde aan het grove geweld in de regio. Daar zijn allerlei redenen voor. Allereerst zal het heroveren van de zogenaamde hoofdsteden van IS - Mosul in Irak en Raqqa in Syrië - niet het einde betekenen van de strijd die IS voert. De verwachting is dat het geweld eerder een ander karakter zal krijgen; nog meer gericht op guerrillatactieken en aanslagen. Vermoedelijk zal het geweld zich over de regio verspreiden.
Ook is de kans groot dat de ondergang van het door IS uitgeroepen kalifaat ertoe leidt dat jihadistische strijders terug komen naar de EU, ook naar Nederland, met alle veiligheidsrisico’s van dien. Ik vraag de minister allereerst of hij een goed beeld heeft van wat ons te wachten staat en of er voldoende maatregelen zijn getroffen om op een goede wijze met deze terugkeerders om te gaan?
Het is triest maar ook bedenkelijk dat na vijftien jaar oorlog tegen het terrorisme vastgesteld moet worden dat de dreiging van terroristisch geweld alleen nog maar is toegenomen. Hoe verklaart de minister dat? Hoe kijkt hij terug op de inspanningen van Nederland op dit terrein?
In Irak zijn er veel voortekenen dat na de strijd tegen IS - de gezamenlijke vijand - een volgende strijd zal uitbarsten. De spanningen tussen bijvoorbeeld de Koerden en Bagdad zijn om te snijden. De Koerdische leider Barzani heeft al aangegeven géén op IS veroverd grondgebied uit handen te zullen geven terwijl Bagdad dat wel eist. Dit hangt uiteraard samen met het voortdurende geruzie over verdeling van olie-inkomsten en uitbetaling van salarissen voor Koerdische ambtenaren. Als Irak een toekomst wil hebben, is het van groot belang dat hier snel een oplossing voor wordt gevonden. Kan de minister hierop reageren? Ziet hij deze gevaren ook? Hoe kan meer druk uitgeoefend worden op de partijen om tot verzoening te komen?
Een ander groot probleem in Irak blijft de positie van de soennitische gemeenschap - de gemeenschap waarbinnen IS op de nodige sympathie kan rekenen. De regering Abadi in Bagdad heeft de afgelopen jaren nog niet eens een begin gemaakt met serieuze economische, sociale en politieke toenadering tot deze onderdrukte minderheid. Sterker nog, nu de herovering van Mosul verder vordert verschijnt het ene na het andere bericht over soennitische burgers die worden gedood of gemarteld. Het is mijn overtuiging dat zolang de repressie tegen deze groep voortduurt er een voedingsbodem voor IS blijft bestaan. Deelt de minister deze analyse? En hoe kan meer druk uitgeoefend worden op Bagdad zodat deze voedingsbodem wordt weggenomen?
Ook in Syrië zal de val van Raqqa, als het zo ver komt, geen einde van de verwoestende burgeroorlog betekenen. Naast IS zijn immers ook Al Qaida en andere jihadistische strijdgroepen er erg actief, bijvoorbeeld in Aleppo. En in het noorden van Syrië strijden de Koerden; vooral tegen IS, maar ook andere milities en buurland Turkije vormen een regelrechte bedreiging voor hun legitieme wensen voor meer autonomie.
Er ontstaat pas hoop voor Syrië als er stappen kunnen worden gezet in het VN-proces om te komen tot een staakt-het-vuren en een duurzame vrede. Ik roep de minister op geen kans, hoe klein ook, onbenut te laten om in dit hachelijke proces stappen voorwaarts te kunnen zetten.
In afwachting van positieve ontwikkelingen op het diplomatieke terrein, is het van het allergrootste belang dat voldoende humanitaire hulp wordt geleverd. Aan Syrië, maar ook aan de buurlanden die miljoenen vluchtelingen opvangen. Ik roep de minister op om, net als in voorgaande jaren, ook nu weer een stevige bijdrage hieraan te leveren. Kan de minister toezeggen dat Nederland ook in de toekomst zijn zogenaamde fair share zal bijdragen aan humanitaire hulp aan deze regio? Graag een reactie.
Wat de vluchtelingenproblematiek betreft, steunt de SP de nadruk op opvang in de regio. Maar we moeten ook vaststellen dat die opvang onder enorme druk staat. Daarom ligt het voor de hand om meer vluchtelingen, de schrijnende gevallen, uit te nodigen voor hervestiging in Nederland. Is de minister bereid dat te overwegen? En kan de minister ook aangeven waarom Nederland, ondanks EU-afspraken hierover, niet meer vluchtelingen uit Griekenland en Italië overneemt?
Voordat ik overga op Turkije heb ik nog een vraag over het gebruik van wapens met verarmd uranium. De Amerikanen zouden die hebben ingezet in Syrië. Kan de minister dat bevestigen? Veroordeelt de minister met de SP deze inzet vanwege de potentiële schadelijke gevolgen ervan?
Dan NAVO-bondgenoot Turkije, dat zich onder het mom van de strijd tegen IS meer en meer met de conflicten in Syrië en Irak bemoeit. In beide landen is Turkije militair aanwezig en daar lijkt geen basis voor te zijn in het internationaal recht. Kan de minister daar op ingaan? Waarom wordt deze Turkse aanwezigheid niet veroordeeld? Is dit niet een duidelijk voorbeeld van wat de minister tijdens een speech in Leiden het neo-Ottomanisme noemde?
Het is voor iedereen die het wil zien overduidelijk dat Turkije in Syrië vooral één doel nastreeft: het frustreren van de strijd van de Koerdische gemeenschap voor meer autonomie. Het is zelfs zo erg dat Turkije herhaalde aanvallen heeft uitgevoerd op Koerdische strijders, waarbij veel doden vielen. Dit terwijl diezelfde Koerdische strijders de belangrijkste bondgenoot zijn van het westen in de strijd tegen IS. Dat kan toch niet geaccepteerd worden?
Ondertussen wordt in Turkije in rap tempo de democratische rechtsstaat uitgehold, zeker na de mislukte coup. Het is bizar dat desondanks het opschorten van de EU-onderhandelingen met Turkije voor dit kabinet te ver gaat. Ik vraag de minister dit standpunt te heroverwegen. Zeker nu deze week opnieuw duizenden mensen zijn ontslagen en collega parlementariërs vanwege hun opvattingen levenslange gevangenisstraffen boven het hoofd hangen.
Voorzitter, Dan Israël/Palestina. De inzet van het kabinet is de afgelopen jaren nogal teleurstellend geweest. Terwijl Israël alles eraan doet om een levensvatbare Palestijnse staat de nek om te draaien, laten de EU en Nederland verstek gaan. Er zijn wel veroordelingen als Israël de illegale nederzettingen weer eens uitbreidt, maar op die woorden volgen nooit serieuze daden. Sterker nog, dit kabinet heeft juist de betrekkingen met Israël verder verdiept door een samenwerkingsforum aan te gaan. Daar gaat echt een verkeerd signaal van uit.
De SP heeft er altijd voor gepleit dat er voorwaarden moeten worden verbonden aan nauwere samenwerking met Israël. Het kan niet zo zijn dat Israël beloond wordt terwijl het de illegale nederzettingen blijft uitbreiden en de bevolking van Gaza collectief blijft straffen door een illegale blokkade. Wanneer is voor dit kabinet de maat vol? Hoeveel verwoestende oorlogen moeten er nog gevoerd worden tegen de bevolking van Gaza en hoeveel Palestijnse huizen moeten er nog vernield worden voordat dit kabinet een andere houding ten opzichte van Israël aan zal nemen? Graag een reactie.
Vredesonderhandelingen liggen al jaren stil. Daarom lanceerde Frankrijk een initiatief om te proberen deze impasse te doorbreken en de partijen weer aan tafel te krijgen. Maar Israël heeft eerder deze maand aangegeven niet deel te zullen nemen aan het Franse initiatief. Dat is een zeer ernstige zaak. Kan de minister zeggen hoe hij de motie gaat uitvoeren die de regering oproept om, wanneer partijen afzien van constructieve deelname aan vredesbesprekingen en ondermijnend beleid blijven voeren, concrete maatregelen te nemen, bijvoorbeeld door opschorting van bilaterale of Europese samenwerkingsovereenkomsten? Graag een reactie. En wanneer breekt voor het kabinet het moment aan om over te gaan tot erkenning van de Palestijnse staat? Wacht niet tot de feiten op de grond die Palestijnse staat onmogelijk hebben gemaakt.
Dan heb ik nog twee vragen over de bezette Golan Hoogte in Syrië. Uit contacten met een ngo ter plaatse begrijp ik dat Israël ook daar de illegale nederzettingen flink gaat uitbreiden en dat huizen van Syriërs gesloopt gaan worden. Is daar vanuit de EU een stevige veroordeling over uitgesproken? En kan de minister ook ingaan op de Israëlische plannen om in dit gebied te boren naar olie? Dat is toch in strijd met het internationaal recht?
Mijn volgende punt betreft de hoogopgelopen spanningen met Rusland. Vorige week stelde de secretaris-generaal van de OVSE, dat de Koude Oorlog lijkt te zijn teruggekeerd. Daar werd gelijk aan toegevoegd dat in werkelijkheid de situatie in Europa nu gevaarlijker is dan voor de val van de Muur - een analyse die vaker wordt gemaakt. We zouden volgens de secretaris-generaal gevangen zitten in de logica van escalatie en confrontatie. Ik hoor van de minister graag zijn reactie hierop.
Tegen deze achtergrond zijn de uitlatingen van aankomend president Trump interessant. Hij heeft herhaaldelijk aangegeven open te staan voor een andere houding ten opzichte van Rusland - een houding die gericht is op samenwerking en normalisering van de betrekkingen. Kan de minister hierop reageren? Hoe beoordeelt de minister Trumps uitlatingen over Rusland? En is de minister het met de SP eens dat alle kansen op de-escalatie met beide handen moeten worden aangegrepen? Hoe kijkt de minister naar de rol van het westen bij het ontstaan van de Koude Oorlog 2.0? Valt het westen iets te verwijten? Is de minister het met mij eens dat het intrekken van de belofte dat Georgië en Oekraïne ooit lid zouden worden van de NAVO bij kan dragen aan de-escalatie? Graag een reactie.
Mijn volgende punt gaat over het kernwapenbeleid, wat met de verkiezing van Trump extra urgent is geworden gezien zijn onverantwoorde uitlatingen over het gebruik van dit wapen. Ook op dit terrein vallen de resultaten van het kabinet tegen. We moeten bijvoorbeeld constateren dat er nog altijd Amerikaanse kernwapens op Nederlandse bodem liggen, dat die wapens zelfs worden gemoderniseerd en dat Nederland nieuwe gevechtsvliegtuigen aanschaft, de JSF, die uitgerust worden om deze wapens in de toekomst in te kunnen zetten. Dat de Kamer een motie heeft aangenomen dat de opvolger van de F-16 geen nucleaire taak mag hebben, wordt simpelweg genegeerd. Er is verder geen enkele stap gezet richting meer transparantie of het terugdringen van de rol die kernwapens spelen in militaire doctrines, zoals die van de NAVO. Ik vraag de minister om een reflectie op dit punt. Hoe draagt dit beleid bij aan een veiligere wereld? En hoe reageert hij op Trumps uitlatingen over de inzet van kernwapens?
Een andere motie wordt ook niet uitgevoerd. Ik bedoel de motie die stelt dat de regering zich moet inzetten voor de start van onderhandelingen over een internationaal verbod op nucleaire wapens. Onlangs stemde een grote meerderheid in de VN voor de start van zulke onderhandelingen, maar Nederland onthield zich van stemming. Het is natuurlijk positief dat Nederland als enige NAVO-land zich niet tegen het voorstel keerde, maar de Tweede Kamer vroeg toch echt om iets anders. Daarom roep ik de minister op deze misstap recht te zetten als de kwestie volgende maand opnieuw aan de orde komt in de VN. En is Nederland bereid om bij de onderhandelingen volgend jaar zich uit te spreken vóór een internationaal verbod? Graag een reactie.
Verder heb ik nog een vraag over de gedetineerdenbegeleiding in het buitenland. Uit een zaak als die van de heer Van der Dussen, die twaalf jaar ten onrechte vastzat in Spanje, komt het verwijt naar voren dat Nederland weinig doet voor deze groep. Wat is de reactie van de minister daarop? Doen andere westerse landen meer voor het onderdanen?
Tenslotte vraag ik nog graag aandacht voor het mensenrechtenfonds - het fonds waarmee mensenrechtenprojecten in het buitenland gefinancierd worden. Vorige week hebben we uitgebreid gesproken over het Nederlandse mensenrechtenbeleid. We stelden toen vast dat het respect voor mensenrechten in veel landen achteruit gaat, soms in rap tempo. Ook stelden we vast dat het mensenrechtenfonds een positieve bijdrage levert aan respect voor mensenrechten. Daarom vraag ik, samen met collega Sjoerdsma die er straks nader op in zal gaan, of het mensenrechtenfonds voor aankomend jaar stevig verhoogd kan worden. Als mensenrechten de hoeksteen blijven van het buitenlands beleid en we vaststellen dat er sprake is van ernstige achteruitgang op dat vlak, dan moeten we ook bereid zijn meer inspanningen te leveren.