Groeistuipen van de Europese rechtsgemeenschap - Hoofdinhoud
Deze week staat helemaal in het teken van de persvrijheid. Aan het hoofd van een onderzoeksmissie van het Europees Parlement bezoek ik Slovakije en Malta, twee van de landen waar met de grondrechten en de rechtsstaat geworsteld wordt. Het zijn helaas niet de enige twee.
Het sterkste voorbeeld kent sinds kort iedereen: afgelopen week zei het Europees Parlement de Hongaarse premier Victor Orbán de wacht aan, wegens het systematische ondergraven van de rechtsstaat in Hongarije. De zogenaamde “Artikel 7 procedure” kan op termijn zelfs leiden tot schorsing van een lidstaat. Eerde startte de Europese Commissie zo’n procedure tegen Polen.
De tik op de vingers voor Orbán en Polen past in de huidige fase van Europese eenwording. De Europese Unie is zich razendsnel aan het ontwikkelen als echte rechtsgemeenschap. Lange tijd haven regeringsleiders er de voorkeur aan om weg te kijken als een andere EU lidstaat de grondrechten ondermijnde, maar steeds meer beseffen ze dat daardoor de EU uit elkaar kan vallen. Strijd tegen misdaad en terrorisme, vrij reizen in Schengen, veilig investeren in de interne markt: alles hangt af van een functionerende democratie en rechtsstaat in alle delen van de EU. Daarbij hoort een vrije pers, als luis in de pels van de macht, en waakhond tegen corruptie.
Die staat niet alleen in Polen en Hongarije onder druk. De Slovaakse onderzoeksjournalist Ján Kuciak en zijn verloofde werden professioneel geliquideerd. Zijn Maltese collega Daphne Caruana Galizia werd het slachtoffer van een autobom. De twee nog steeds onopgehelderde moorden zijn geen geïsoleerde gevallen. Ze zijn symptomatisch voor aanvallen op de persvrijheid en rechtsstaat in verschillende Europese lidstaten. Zo wordt de integriteit van de gehele Europese rechtsgemeenschap aangetast.
Waar dat toe kan leiden, werd knap verwoord door Anne Applebaum in The Atlantic deze maand: ‘Onder de juiste omstandigheden kan elke maatschappij zich tegen de democratie keren. Meer nog, als je op de geschiedenis afgaat, schuift elke maatschappij uiteindelijk die kan uit.’
Vaak vergeten, maar de Europese eenwording vertrok vanuit precies die vaststelling en de daaropvolgende vraag: hoe voorkom je dat we binnen een of twee generaties weer autoritaire trekjes krijgen? Dat de geschiedenis zich blijft herhalen? We stelden ons die vraag na de oorlog met de Duitsers. Na de rechtse dictaturen in Spanje en Griekenland, en na de communistische dictaturen in Oost-Europa.
De combinatie van openheid en integratie was het Europese antwoord: we verbinden vrijwillig ons lot aan andere landen en controleren elkaar, zodat we allemaal op het rechte pad blijven. De EU is een soort AA-meeting voor regeringsleiders: 'mijn naam is X en ik heb al zoveel jaar mijn macht niet misbruikt'.
Een van hen raakte de zelfbeheersing kwijt, maar werd niet tot de orde geroepen door zijn collega’s. Tot afgelopen woensdag. Na jaren van dovemansgesprekken met Orbán, volgde eindelijk een reactie.
Het is mede aan het Europees Parlement om mee vorm te geven aan deze zich ontwikkelende rechtsgemeenschap. Het is ook onze taak, om de door Applebaum beschreven omstandigheden niet te laten woekeren. Dat is geen ongeoorloofde inmenging in nationale zaken, maar het bewaken van de Europese rechtsstaat.
Twee jaar geleden steunde het Europees Parlement mijn voorstel voor een mechanisme dat op permanente basis de gezondheid van de democratische rechtsstaat in alle EU-landen meet. Een nuchter debat, zonder drama, en zonder het risico dat politisering de kern van het gesprek overschaduwt.
Alleen zo creëer je de omstandigheden waarin een democratie zichzelf overeind kan houden. Ook in Europa