VERSLAG OVER DE RECHTSSTAAT 2020 - VRAGEN EN ANTWOORDEN

Met dank overgenomen van Europese Commissie (EC) i, gepubliceerd op woensdag 30 september 2020.

Wat is de rechtsstaat?

De rechtsstaat is verankerd in artikel 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU ) als een van de waarden die alle lidstaten gemeen hebben. De rechtsstaat waarborgt dat alle overheidsbevoegdheden worden uitgeoefend binnen de beperkingen die daaraan bij de wet zijn gesteld, overeenkomstig de democratische waarden en de grondrechten en onder toezicht van onafhankelijke en onpartijdige rechters. De rechtsstaat omvat beginselen zoals het legaliteitsbeginsel, dat een transparant, controleerbaar, democratisch en pluralistisch proces voor de vaststelling van wetgeving inhoudt, het rechtszekerheidsbeginsel, het verbod van willekeurige uitoefening van de uitvoerende macht, het beginsel inzake doeltreffende rechterlijke bescherming door onafhankelijke en onpartijdige rechters en inzake doeltreffende rechterlijke toetsing, met inbegrip van de eerbiediging van de grondrechten, het beginsel inzake de scheiding der machten, en het beginsel van gelijkheid voor de wet. Deze beginselen zijn erkend door het Europees Hof van Justitie i - dat zich daarover recentelijk heeft uitgesproken in zeer belangrijke zaken - en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens i. Daarnaast heeft de Raad van Europa i ook normen ontwikkeld en adviezen en aanbevelingen uitgebracht die welomschreven richtsnoeren bieden om de rechtsstaat te bevorderen en te handhaven.

Wat is het nieuwe verslag over de rechtsstaat?

Het verslag over de rechtsstaat is een nieuw preventief instrument dat deel uitmaakt van het nieuwe Europese rechtsstaatmechanisme. Het verslag heeft tot doel belangrijke ontwikkelingen - zowel in positieve als negatieve zin - over de hele EU te onderzoeken en de specifieke situatie van elke lidstaat te bekijken. Het is de bedoeling mogelijke problemen met betrekking tot de rechtsstaat zo vroeg mogelijk op te sporen alsook beste praktijken te bepalen. Het is geen sanctiemechanisme. Gebieden die in het verslag aan bod komen, zijn: het justitieel stelsel, het kader voor corruptiebestrijding, pluriformiteit en vrijheid van de media, en andere institutionele kwesties in verband met controles en waarborgen. Het verslag over de rechtsstaat bestaat uit een algemeen verslag en 27 landenhoofdstukken waarin de specifieke beoordeling van de lidstaat wordt voorgesteld.

Wat is het rechtsstaatmechanisme?

Het rechtsstaatmechanisme biedt een proces waarin een jaarlijkse dialoog over de rechtsstaat wordt opgezet tussen de Commissie, de Raad en het Europees Parlement, samen met de lidstaten en de nationale parlementen, het maatschappelijk middenveld en andere belanghebbenden. Het verslag over de rechtsstaat vormt het fundament van dit nieuwe proces.

Een van de centrale doelstellingen van het Europees rechtsstaatmechanisme is de interinstitutionele samenwerking te stimuleren en alle EU-instellingen ertoe aan te zetten hun bijdrage te leveren in overeenstemming met hun respectieve institutionele rol. Deze doelstelling berust op een belangstelling die reeds lang bestaat zowel bij het Europees Parlement als bij de Raad. De Commissie nodigt ook de nationale parlementen en de nationale autoriteiten uit het verslag te bespreken en moedigt andere belanghebbenden op nationaal et Europees niveau aan zich daarbij aan te sluiten.

Het verslag over de rechtsstaat en de voorbereidende werkzaamheden met de lidstaten vinden jaarlijks plaats in het kader van het mechanisme, en zullen dienen als basis voor besprekingen in de EU, ook om te voorkomen dat problemen ontstaan of erger worden. Als knelpunten zo vroeg mogelijk worden geconstateerd, met wederzijdse steun van de Commissie, andere lidstaten en belanghebbenden, waaronder de Raad van Europa en de Commissie van Venetië, kan dit de lidstaten helpen oplossingen te vinden waarmee de rechtsstaat kan worden behoed en beschermd.

Het Europees rechtsstaatmechanisme vormt één element binnen een breder streven op het niveau van de EU om de waarden van democratie, gelijkheid en eerbiediging van de mensenrechten te versterken. Het zal worden aangevuld met een reeks toekomstige initiatieven, waaronder het actieplan voor Europese democratie, een vernieuwde strategie voor de tenuitvoerlegging van het Handvest van de grondrechten, en gerichte strategieën om te voldoen aan de behoeften van de meest kwetsbare mensen in onze samenlevingen en om een maatschappij te bevorderen die gekenmerkt wordt door pluralisme, non-discriminatie, rechtvaardigheid, solidariteit en gelijkheid.

Hoe heeft de Commissie het verslag over de rechtsstaat 2020 opgesteld?

Het verslag vloeit voort uit een nauwe samenwerking met alle 27 lidstaten en met belanghebbenden, en is opgesteld in overeenstemming met het toepassingsgebied en de methodologie die met de lidstaten zijn besproken. Het verslag is het resultaat van maanden overleg met de lidstaten, zowel op politiek niveau in de Raad als via politieke en technische bilaterale bijeenkomsten, met gebruikmaking van diverse bronnen.

Alle lidstaten hebben deelgenomen aan het voorbereidingsproces van het verslag. Ten eerste zijn er nationale contactpunten voor de rechtsstaat opgericht die helpen bij de totstandkoming van het netwerk voor de rechtsstaat en de methodologie voor de beoordeling en de opstelling van het verslag door de Commissie. Het netwerk voor de rechtsstaat fungeert als permanent communicatiekanaal tussen de Commissie en de lidstaten. Bij de voorbereiding van het verslag is het netwerk tweemaal bijeengekomen en is het geraadpleegd over de vragenlijst en de methodologie.

Ten tweede zijn de lidstaten begin mei schriftelijke bijdragen beginnen te leveren en hebben zij in de periode mei-juli deelgenomen aan specifieke virtuele landenbezoeken. Tijdens deze landenbezoeken heeft de Commissie ontwikkelingen op het gebied van de rechtsstaat besproken met nationale autoriteiten van lidstaten, waaronder justitiële autoriteiten, handhavingsinstanties en andere belanghebbenden, zoals journalistenverenigingen en maatschappelijke organisaties. Vóór de goedkeuring van dit verslag hebben de lidstaten eveneens de gelegenheid gekregen om de feiten te actualiseren die voorkomen in het hoofdstuk over hun land.

Hoe worden de ontwikkelingen met betrekking tot de rechtsstaat in de 27 lidstaten beoordeeld in het verslag over de rechtsstaat 2020?

De beoordeling die in de 27 landenhoofdstukken is gegeven, is opgesteld in overeenstemming met het toepassingsgebied en de methode die met de lidstaten is besproken, en is gebaseerd op uiteenlopende bronnen. De werkzaamheden waren toegespitst op vier hoofdpijlers: het justitieel stelsel, het kader voor corruptiebestrijding, de pluriformiteit van de media, en andere institutionele kwesties in verband met controles en waarborgen. Voor elke pijler is in de methodologie verwezen naar de bepalingen van EU-recht die van belang zijn voor de beoordeling. Ook is gerefereerd aan adviezen en aanbevelingen van de Raad van Europa, die nuttige richtsnoeren bieden.

De landenhoofdstukken berusten op een kwalitatieve beoordeling door de Commissie en leggen de nadruk op een synthese van belangrijke ontwikkelingen sinds januari 2019, met een inleiding waarin het wettelijke en institutionele kader dat voor elke pijler relevant is, kort en feitelijk wordt beschreven. In de beoordeling worden knelpunten en positieve punten, waaronder goede praktijken, gepresenteerd. De Commissie heeft gezorgd voor een coherente en evenwaardige aanpak door in alle lidstaten dezelfde methodologie toe te passen en dezelfde onderwerpen te onderzoeken en de toestand en de ontwikkelingen evenredig te blijven beoordelen.

De landenhoofdstukken zijn niet bedoeld om alle aspecten van de rechtsstaat in de lidstaten volledig te beschrijven maar moeten belangrijke ontwikkelingen tonen.

Wie is over dit verslag geraadpleegd?

Er is een gerichte raadpleging van belanghebbenden gehouden: hierin zijn waardevolle algemene en landspecifieke bijdragen geleverd door een brede waaier van EU-agentschappen, Europese netwerken, nationale en Europese organisaties uit het maatschappelijk middenveld alsmede beroepsverenigingen en internationale en Europese actoren. Deelgenomen is onder meer door het Bureau voor de grondrechten, het Europees Netwerk van Raden voor de rechtspraak (ENCJ), het Netwerk van voorzitters van de Hoge Rechtscolleges van de EU, het Europees netwerk van nationale mensenrechteninstellingen (ENNHRI), de Raad van de balies van Europa (CCBE), de Raad van Europa, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), en door nationale en internationale maatschappelijke organisaties en journalistenverenigingen.

Gedurende het hele proces heeft de Commissie input ontvangen van alle lidstaten en van meer dan 200 belanghebbenden. Er vonden meer dan 300 virtuele bijeenkomsten plaats, onder meer met de lidstaten, belanghebbenden en het maatschappelijk middenveld.

Het verslag bouwt ook voort op een reeds studies en verslagen, zoals de Monitor voor de pluriformiteit van de media.

Waar past het nieuwe rechtsstaatmechanisme in het bestaande EU-instrumentarium voor de rechtsstaat?

Het Europees rechtsstaatmechanisme zal een centraal onderdeel van het EU-instrumentarium voor de rechtsstaat worden. Dit jaarlijkse proces zal helpen voorkomen dat problemen met betrekking tot de rechtsstaat ontstaan of erger worden, en door de invoering van een jaarlijkse cyclus van verslaglegging en dialoog zal het bijdragen tot de bevordering van een robuuste politieke en juridische rechtsstaatcultuur in de hele EU.

Het Europees rechtsstaatmechanisme vormt een versterking van en aanvulling op andere EU-instrumenten die lidstaten ertoe aanzetten structurele hervormingen op te zetten op de gebieden die binnen het toepassingsgebied vallen, onder meer het EU-scorebord voor justitie en het Europees Semester. Geplande investeringen in de efficiëntie en kwaliteit van rechtsstelsels die het ondernemingsklimaat ten goede komen, kunnen ook worden bevorderd door NextGenerationEU-programma's en de faciliteit voor herstel en veerkracht. De beoordelingen die in het jaarlijkse verslag over de rechtsstaat voorkomen, zouden ook dienen als referentiepunt voor deze instrumenten.

Het Europees rechtsstaatmechanisme staat los van de andere responsinstrumenten in het rechtsstaatinstrumentarium van de EU zoals inbreukprocedures, het EU-kader voor de rechtsstaat en de procedure van artikel 7 VEU. Terwijl het Europees rechtsstaatmechanisme is bedoeld als preventief instrument, bieden deze procedures indien nodig nog steeds een doeltreffende en evenredige respons op uitdagingen waarmee de rechtsstaat te kampen heeft.

Hoe verhoudt dit zich tot andere procedures?

  • Artikel 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU)

De procedure van artikel 7 VEU en het Europees rechtsstaatmechanisme zijn twee verschillende instrumenten met verschillende doelstellingen en een verschillend toepassingsgebied.

De procedure van artikel 7 VEU blijft een uitzonderlijk responsinstrument waarmee de EU kan optreden indien er duidelijk gevaar bestaat voor een ernstige schending van de in artikel 2 VEU bedoelde waarden, waaronder de rechtsstaat, of bij een ernstige en voortdurende schending van die waarden.

Het Europees rechtsstaatmechanisme is een preventief instrument voor regelmatige monitoring dat een overzicht biedt van belangrijke ontwikkelingen op het gebied van de rechtsstaat in alle lidstaten en in de Europese Unie. Het is niet per se bedoeld om te monitoren of het EU-recht wordt nageleefd.

  • Inbreukprocedures

Inbreukprocedures hebben een specifieke doelstelling: het waarborgen van de correcte toepassing van het EU-recht. Het Europees rechtsstaatmechanisme is een preventief instrument dat zowel positieve ontwikkelingen als uitdagingen beschrijft om door samenwerking te voorkomen dat problemen kunnen ontstaan of verergeren, en dat gebruikmaakt van de ervaring en de beste praktijken van andere lidstaten. Het is niet per se bedoeld om te monitoren of het EU-recht wordt nageleefd.

  • Het voorstel van conditionaliteit met betrekking tot de rechtsstaat voor de begroting (meerjarig financieel kader / conditionaliteit met betrekking tot de rechtsstaat)?

De procedure voor de conditionaliteit van de begroting en het Europees rechtsstaatmechanisme zijn twee verschillende instrumenten met verschillende doelstellingen en een verschillend toepassingsgebied.

De voorgestelde conditionaliteit van de begroting met betrekking tot de rechtsstaat is een financieel instrument om de begroting van de EU te beschermen. Het doel is de EU-begroting te beschermen in situaties waarin de financiële belangen van de Unie in gevaar kunnen komen als gevolg van algemene tekortkomingen op het gebied van de rechtsstaat in een lidstaat. Dit voorstel wordt besproken in het Europees Parlement en de Raad. Het Europees rechtsstaatmechanisme is een preventief instrument dat zowel positieve ontwikkelingen als uitdagingen beschrijft om door samenwerking te voorkomen dat problemen kunnen ontstaan of verergeren, en dat gebruikmaakt van de ervaring en de beste praktijken van andere lidstaten. Het is niet per se bedoeld om te monitoren of het EU-recht wordt nageleefd.

  • Het mechanisme voor samenwerking en toetsing - vervangt het nieuwe rechtsstaatmechanisme het mechanisme voor samenwerking en toetsing voor Bulgarije en Roemenië?

Sinds Bulgarije en Roemenië in 2007 tot de EU zijn toegetreden, heeft de Commissie er de hervormingen op gebieden als justitie en corruptiebestrijding gevolgd via het mechanisme voor samenwerking en toetsing. Het toepassingsgebied van het nieuwe rechtsstaatmechanisme is ruimer dan dat van het mechanisme voor samenwerking en toetsing, aangezien het niet enkel de hervorming van justitie en corruptiebestrijding omvat, maar ook mediavrijheid en -pluriformiteit en institutionele controles en waarborgen. In de mededeling over de versterking van de rechtsstaat (COM(2019) 343) staat dat zodra dat mechanisme afloopt, het toezicht in het kader van horizontale instrumenten moet worden voortgezet. Het rechtsstaatmechanisme biedt een kader om van deze kwesties ook in de toekomst werk te maken.

Het scorebord voor justitie in de EU geeft vergelijkende gegevens over de werking van nationale justitiële stelsels en is een van de informatiebronnen voor het verslag over de rechtsstaat.

Bevat het rechtsstaatverslag 2020 aanbevelingen voor de lidstaten?

Nee. Het nieuwe Europese rechtsstaatmechanisme is gebaseerd op een samenwerkingsproces met betrekking tot de rechtsstaat waaraan alle lidstaten en instellingen van de EU deelnemen.

Doel van het verslag is op het niveau van de EU en de lidstaten een constructief debat te stimuleren en alle lidstaten aan te moedigen om na te gaan hoe zij problemen kunnen aanpakken, hoe zij kunnen leren van elkaars ervaringen en hoe de rechtsstaat verder kan worden versterkt, met inachtneming van de nationale tradities en specifieke omstandigheden.

Hoe zal de Commissie de lidstaten steunen om problemen aan te pakken?

Er bestaan al verschillende instrumenten en financieringsmogelijkheden om structurele hervormingen via technische bijstand en projectfinanciering te ondersteunen. Sinds 2017 beschikt de Commissie over een specifiek programma voor technische ondersteuning van hervormingen in de lidstaten waartoe ook hervormingen op het vlak van de rechtsstaat behoren. De steun kan de vorm aannemen van deskundigen- en onderzoeksmissies ter plaatse, uitwisseling van beste praktijken, diagnostische analyses en de ontwikkeling en uitvoering van gerichte oplossingen om de situatie aan te pakken. Andere programma's van de Commissie, zoals de programma's voor justitie en burgers, gelijkheid, “Rechten en waarden”, en het Fonds voor interne veiligheid (Politie) leveren ook een bijdrage, onder meer via oproepen tot het indienen van voorstellen die openstaan voor het maatschappelijk middenveld en andere belanghebbenden. Er is tevens een reeks projecten ter ondersteuning van pluriformiteit en vrijheid van de media. De Commissie heeft met name voorgesteld dat in het volgende Creatief Europa-programma voor het eerst een speciaal budget ter ondersteuning van de pluriformiteit van de media wordt opgenomen.

Hervormingen op het gebied van justitie en corruptiebestrijding kunnen een belangrijke impact hebben op het ondernemingsklimaat, zoals al vaak is benadrukt in de verslagen van het Europees semester, en de lidstaten moeten dergelijke hervormingen dan ook zorgvuldig overwegen wanneer zij hun nationale plannen voor herstel en veerkracht opstellen.

Wat zegt het verslag over de rechtsstaat over de ontwikkelingen met betrekking tot de rechtsstaat ten gevolge van COVID-19?

De coronapandemie heeft belangrijke vragen over de rechtsstaat doen rijzen die nog steeds actueel zijn in het Europese debat. Alle lidstaten hebben uitzonderlijke maatregelen genomen om de volksgezondheid te beschermen, vaak door een vorm van openbare noodtoestand af te kondigen, of hebben speciale noodbevoegdheden verleend op grond van grondwettelijke bepalingen of wetten ter bescherming van de volksgezondheid. Het wijzigen of opschorten van de gebruikelijke nationale controles en waarborgen kan bijzondere problemen voor de rechtsstaat veroorzaken. De Commissie onderstreept dat crisisrespons in overeenstemming moet zijn met onze fundamentele beginselen en waarden zoals deze in de Verdragen zijn opgenomen. Die respons moet bovendien worden beperkt tot wat noodzakelijk en evenredig is, beperkt zijn in de tijd en onder toezicht staan van nationale parlementen en rechtbanken.

Vanaf half maart monitort de Commissie de maatregelen van de lidstaten die gevolgen hebben voor de rechtsstaat, de democratie en de grondrechten. Hoewel de pandemie nog woedt en in verschillende lidstaten nog noodregelingen of noodmaatregelen worden gehandhaafd, wordt in het rechtsstaatverslag 2020 reeds gewezen op enkele problemen die zijn gerezen in de nationale debatten en bij de juridische en politieke crisisrespons.

Waarom hecht de EU zoveel belang aan de toestand van de rechtsstaat in de lidstaten?

De rechtsstaat is verankerd in artikel 2 van het Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU) als een van de gemeenschappelijke waarden voor alle lidstaten. Ondanks de verschillende nationale identiteiten, rechtsstelsels en tradities in de lidstaten heeft de rechtsstaat overal in de EU in de kern dezelfde betekenis. De gelijkheid voor de wet en het vertrouwen van burgers en bedrijven in overheidsinstellingen hangen af van de eerbiediging van de rechtsstaat, waarvan de kernbeginselen in alle lidstaten door de burgers worden onderschreven. Ook recente jurisprudentie van het Hof van Justitie is van bijzonder belang in dit verband.

Bedreigingen voor de rechtsstaat brengen de juridische, politieke en economische grondslag van de EU in het gedrang. Tekortkomingen in de ene lidstaat hebben gevolgen voor de andere lidstaten en voor de EU als geheel. In de eerste plaatse is elke lidstaat verantwoordelijk voor de eerbiediging van de rechtsstaat, maar de Unie deelt dat belang een moet haar rol spelen om problemen met betrekking tot de rechtsstaat op te lossen wanneer zij zich voordoen. De eerbiediging van de rechtsstaat vormt tevens de kern van de werking van de interne markt, van de samenwerking op het gebied van justitie op basis van wederzijdse erkenning en wederzijds vertrouwen, en van de bescherming van de financiële belangen van de Unie.

Nadere informatie

Rechtsstaatverslag 2020 - Persbericht

Rechtsstaatverslag 2020 - Toestand van de rechtsstaat in de Europese Unie

Rechtsstaatverslag 2020 - Hoofdstukken per land

Rechtsstaatverslag 2020 - Factsheet

Rechtsstaatinstrumentarium van de EU - Factsheet

Website rechtsstaatverslag 2020