Mensenrechten? Voor Fifa zijn die alleen een pr-dingetje - Hoofdinhoud

Deze opinie verscheen in Trouw op 25 september 2022

Op het oog heeft de Fifa nu meer oog voor schending van mensenrechten. Maar dat is schijn, constateert PvdA-Europarlementariër Lara Wolters.

Op 20 november begint het WK in Qatar. Nog even, en we zien weer beelden van mensen die elkaar juichend in de armen vallen, en tranen bij verlies. Voetbal, dat is emotie. En dat komt goed uit voor wereldvoetbalbond Fifa, want aan emotie - zo weet iedereen in reclameland - valt goed te verdienen.

De afgelopen jaren is al veel aandacht besteed aan Qatar: aan de corruptie rond de uitverkiezing van het land en de uitbuiting van arbeiders bij de bouw van stadions. Maar nog afgezien daarvan wemelt het bij dit soort grote sportevenementen van de mensenrechten- en milieurisico’s. Een greep: mensen die zonder compensatie van hun land worden gezet. Hotels die zonder oog voor de natuur uit de grond worden gestampt. Shirts en voetballen gemaakt door kinderen. Lokale verkopers die het nakijken hebben in ‘exclusieve’ verkoopzones. En een leger aan bedienend personeel in de ­horeca en logistiek dat kwetsbaar is voor slechte arbeidsomstandigheden, moderne slavernij en gedwongen seks.

Macht van de Fifa

De Fifa weet dat. De organisatie schrijft in haar mensenrechtenbeleid expliciet over al deze problemen. Toch komt dat beleid nog niet los van het papier. Om toekomstig leed te voorkomen, is iets anders nodig. De enorme macht die de Fifa heeft als het een kandidaat-gastland de wortel van een groot toernooi boven de neus hangt, moet voor positieve verandering zorgen.

Maar daarvoor moet de Fifa haar eigen beleid serieus nemen en eisen stellen: namelijk dat een gastland zich van tevoren expliciet en geloofwaardig committeert aan internationaal erkende mensenrechten, zonder bezwaren tegen controle en transparantie. In 2016 zijn door John Ruggie, architect van de belangrijke Principes voor Bedrijfsleven en Mensenrechten, klare aanbevelingen aan de Fifa gedaan over hoe dat in de praktijk in zijn werk kan gaan.

Die aanbevelingen hebben ertoe geleid dat de Fifa zich committeerde aan deze principes van de Verenigde Naties, die verwachten dat bedrijven (of in dit geval de Fifa) mensenrechtenschendingen en mi­lieuschade voorkomen, zo niet aanpakken en waar nodig rechtzetten met compensatie. Belangrijk punt daarbij: bedrijven moeten zich niet alleen inspannen als ze zélf het leed direct hebben veroorzaakt, maar ook als ze eraan hebben bijgedragen of er via-via aan zijn ‘gelinkt’.

Daar stokt het nu. In het geval van de slachtoffers in Qatar zou de Fifa zowel zelf moeten compenseren als betrokken bedrijven en overheden onder druk moeten zetten om arbeiders en hun families tegemoet te komen. Dat laatste gebeurt mondjesmaat; de meeste claims worden lokaal nog steeds tegengewerkt.

Lees goed de kleine lettertjes

Het eerste, namelijk compensatie vanuit de Fifa zélf, gebeurt niet. En dat in een wereld waarin één speler 100 miljoen euro kan kosten en een kaartje voor de WK-finale een maandsalaris. Terecht dus dat Amnesty oproept om 440 miljoen euro - hetzelfde bedrag als de WK-prijzenpot - beschikbaar te maken voor uitgebuite arbeiders en families van arbeiders die zijn omgekomen.

De KNVB steunde Amnesty’s oproep deze week handig, maar wie de kleine lettertjes leest, ziet dat de Bond - net als overigens sponsors Coca-Cola en McDonald’s - niet zélf de portemonnee gaat trekken, maar bedoelt dat de Fifa meer moet doen.

De top van de schatrijke Fifa lijkt vooralsnog niet onder de indruk. Baas Gianni Infantino wist het Europees Parlement in januari nog te vertellen dat er ‘maar drie’ arbeiders waren overleden in Qatar. Fifa’s Human Rights Advisory Board, een onafhankelijk adviesorgaan dat de bond aanspoorde meer werk van compensatie te maken, is inmiddels ontbonden. De commissie die ervoor in de plaats moest komen is nergens te bekennen. Vijf maanden na het vertrek van Fifa’s Chief Social Responsibility Officer wordt nog steeds gezocht naar een vervanger. Mensenrechten zijn een pr-dingetje. Vanuit een compound in Zürich komen mooie beloften, maar in de praktijk is Fifa’s bestuursstructuur niet (meer) ingericht op kritisch mensenrechtenbeleid.

Essentieel is dus dat individuele bonden in dat gat stappen en de Fifa bij de les houden. Dat kan door te hameren op serieus mensenrechtenbeleid met onafhankelijke adviseurs die de organisatie ter verantwoording kunnen roepen, en bijbehorende statuten. Maar niks weerhoudt de KNVB ervan om zelf het goede voorbeeld te geven en mee te doen aan het compensatiefonds - en andere bonden hetzelfde te vragen. De gênante situatie die dat zou opleveren zou de top van de Fifa wel bereiken - een écht pr-dingetje zou dat zijn.